Academische vrijheid, reflecties, fado

Laat mij beginnen met het prijzen van de Tsjechische academische omgeving. De stad is bezaaid met kleine boekhandeltjes, 'vino' cafe's alleen voor intellectuele wijndrinkers en prachtige bibliotheken vol oude mannetjes en ambitieuze studenten. In koffiehuizen hangen ingelijste diploma's met hoge cijfers van een halve eeuw terug, en wat treffen wij aan als we met onze Griekse buren een Ierse pub in duiken (met toestemming verkregen, jazeker):


Juist: een Griekse klassieker van Kazantzakis, volgens Times Magazine (1953) 'One of' Greece's leading men of letters', tussen een enorme verzameling van romans, filosofische werken en naslagboeken van vlak na de Tweede Wereldoorlog. De boekenkasten nemen vrijwel evenveel ruimte in beslag als de 15 voetbalschermen in het etablissement. Dat geeft hoop aan een Amsterdams universiteitsproduct in het door Duitse en Britse weekend-bierbuiken bevolkte Praag...

Iets minder dan een eeuw geleden, in de magere jaren '20 en '30, was het hier nog een paradijs van kennis. De economische situatie in Praag (hoofdstad van de eerste Tsjechoslowaakse republiek, die bestond sinds 1918) was beter dan in de meeste Europese steden, en zeker beter dan in het net verslagen Duitsland. Het was het intellectuele en culturele centrum van midden-Europa. Het was de stad waar Brecht en Mozart hun geboorteland voor hadden verlaten. Vlak voor de volgende grote oorlog, heerste er een grote intellectuele vrijheid in Praag, hoofdstad van een van de weinige democratieen in het destijds door monarchen en dictators gedomineerde Europa. De tolerantie, naar joden en andere minderheden (voornamelijk Sudetenduitsers) was ongekend voor die tijd. Grappig detail: de beste Duitstalige kwaliteitskranten uit die tijd vond je niet in Duitsland; dat waren kranten als 'Die Prager Zeitung', die Duits-sprekende Tsjechen in de Praagse koffiehuizen verslonden.

Vorige week woensdag de Tsjechische komedie 'Vrchní, prchni!' gezien. Dit stapeltje medeklinkers komt vrijelijk vertaald neer op 'Ren, Ober, Ren!'. Een gescheiden vader met geldproblemen doet auditie als concertviolist. Onderweg wordt hij, door zijn tenue, aangezien voor ober en benaderd om af te rekenen. Zo ontdekt hij zijn nieuwe goudmijn: als ober verkleed doet hij alle top-restaurants van Praag aan om bij mensen hun dure maaltijden af te rekenen. Als hij uiteindelijk, ontdekt wordt, is dit de redactie van zijn collega-obers:

Na deze prachtfilm en een traditioneel tsjechisch maal (eend, dumplings, gefrituurde kaas, zuur brood) ga ik de diepte in met Magda (Polen), Patrick (Duitsland), Eline (Zweden) en Clara (Spanje):

Al pratend leer ik van hen minstens zoveel over Europa als in mijn college 'Geography and Politics of Europe'. Magda leert me de vele overeenkomsten tussen het Tsjechisch en het Pools; Patrick -uit Dresden- legt uit hoe hij en zijn ouders goede herinneringen hebben aan de DDR-tijd, de zogenaamde Ostalgie, en hoe dat zijn kijk op de wereld beinvloedt; Eline weet alles van de marktstrategie van IKEA, de veranderende houding van autochtone Zweden tegenover immigranten en de politieke verschuiving naar rechts; Clara legt me de extreme klimaatverschillen in Spanje uit: het hele jaar warm en relatief droog in het zuiden en het oosten, koude winters en hete zomers in het midden, en aan de westkust, in Santiago de Compostella -waar zij woont- schommelt de temperatuur tussen de 20 en de 25 graden en valt er het hele jaar regen.

Brengt me op het weer hier. Nu is het prachtig, maar dit weekend hingen grote grijze wolken boven de stad, een mix van somber weer en luchtvervuiling. 'S avonds leverden die wolken wel prachtige plaatjes op:

De weerkaatsing van die zonsondergang in het glas van een kantoortoren verderop..

..en in de ramen van de Erasmus-kamers tegenover me

De voornaamste manier van communiceren tussen de honderden Erasmus-studenten hier is natuurlijk Facebook. Veel mensen praten zelfs met hun buren op de facebook-chat en zijn van de site niet af te slaan. Als klein protest zijn we daarom op onze gang een papieren facebook (facebook v 2.0.0) begonnen, waarop we feestjes, dagjes weg en etentjes aankondigen:

De sfeer op de gang is goed, en zeker afgelopen weekend. De geneeskunde-studenten waren geslaagd voor hun eerste examen, dus vrijdag, zaterdag en zondag feest. Zondagavond zat ik met wat Portugezen, Grieken, Fransen en een gitaar in kamer verderop in de gang. Toen alle denkbare Griekse feestnummers en Franse chansons de revue al gepasseerd waren, kwamen de Portugezen nog met wat fado-klassiekers op de proppen. Een impressie:

(hoofd lichtjes naar rechts buigen)

Naast internationale betrekkingen en demografie werp ik me hier tussendoor ook op filosofie: Kant, Mill, Rawls en Hobbes. Van de laatste van dit rijtje een quote:

"THAT a thing will lie still forever, unless somewhat else stir it, is a truth that no man doubts. But that a thing in motion will be in motion eternally, unless somewhat stay it, though the reason be the same (namely, that nothing can change itself), is not so easily accepted. For men measure all things by themselves, and think that everything seeks repose after motion. But such is the case with the internal motions of man, as when he sees, dreams, etc. Imagination, therefore, is nothing but decaying sense; and the longer the time after the sight or sense of any object, the weaker the imagination."

Het lijkt bij mij juist andersom te gaan: terwijl het steeds langer geleden is dat ik Amsterdam zag, rook en voelde, wordt mijn voorstelling van wat ik in 3 jaar tijd als mijn stad ben gaan beschouwen, steeds sterker. Ik ga het zelfs wat romantiseren: de schoonheid van het Vondelpark, de sfeer op het Binnengasthuis, de eters bij 'Skek, de wind en het licht over het IJ. Je merkt pas hoe je aan iets gehecht bent, als het er niet is.

Niet dat ik hier te klagen heb, integendeel. Nog even mijn prachtige uitzicht op de stad, vanuit mijn kamertje:

Een kleine relativering van mijn Praagse trots: alle boeken in die Ierse pub waren voor de sier.
..om maar in die ondiepe boekenkasten te passen waren ze stuk voor stuk in de lengte doorgezaagd.

Praagse verkiezingsstrijd tussen schoonheid en armoe

Praag, volgens de legendes gesticht door Libuše, dochter van heerser Krok, in de vroege Middeleeuwen een belangrijk centrum voor de slavenhandel, belegerd door de Zweden in 1648, berucht om de door Russische tanks gewelddadig neergeslagen Praagse Lente, is nu al een maand mijn thuis.
De straten van de binnenstad kronkelen tussen Middeleeuws vakmanswerk, Jugendstil en moderne architectuur. Oude trams gaan piepend en steundend over eeuwenoude bruggen. Het is hier moeilijk om mijn camera langer dan een minuut of tien in mijn tas te houden.

Praag is al weken in de ban van de gemeentelijke verkiezingen, de afgelopen twee dagen stond de betrokken burger in de stemhokjes, tenminste, degenen die het vertrouwen in de Tsjechische politiek, waar corruptie en commerciele belangen regelmatig voor schandalen zorgen, niet al was verloren. Tsjechie staat in Europa op de achtste plaats van meest corrupte landen en is daarmee nog corrupter dan Polen, Slovenie en Hongarije.

Het laatste grote schandaal was in 2006: de Europese Democraten, die nog 15 miljoen van de staat kregen voor hun partijbudget, werden er door de regerende partij, ODS, ingeluisd. In de aanloop naar de verkiezingen kreeg de partijleider van de Europese Democraten van een medewerker van de ODS te horen dat het geld in een week beschikbaar zou zijn. Voorwaarde was wel dat 3 van de 15 miljoen in de zakken van twee ODS-ministers (Justitie en Financien) en een ander prominent partijlid zou verdwijnen.

De liberale ODS en de conservatieve TOP 09, de landelijk regerende centrum-rechtse partijen, namen het in Praag tegen elkaar op. De Sociaal Democraten (ČSSD), voorstanders van de euro en behoud van de verzorgingsstaat, waren de grootste kanshebber uit de linkse hoek. En dan was er nog de door scriptschrijver Radek John geleide progessief-liberale VV (Public Affairs), dat voorstander is van een direct gekozen burgemeester.
Afgaand op de polls was er een goede kans dat de rechtse coalitie in het gemeentehuis moest wijken voor een samenwerking van de Sociaal Democraten met de Communistische Partij KSČM, die meestal garant staat voor zo'n 10 procent van de stemmen. Dat zou de eerste links-georienteerde burgemeester sinds de val van de Muur betekend hebben.

Het tegenovergestelde is gebeurd: een verschuiving naar rechts. De conservatieven 'Tradice Odpovědnost Prosperita 09' (Traditie, Verantwoordelijkheid en Welvaart) hebben 30 procent van de stemmen binnengehaald. Samen met de liberale ODS (niet langer de grootste met 23 % van de stemmen) zullen ze in het gemeentehuis 46 van de in totaal 63 zetels bezetten. De Sociaal Democraten moeten het doen met 14 zetels.
Een minderheid van de bewoners heeft een stem uitgebracht: 45 % van de stemgerechtigden. Dat zijn er vrij weinig, als je kijkt naar de massale manier waarop de afgelopen weken campagne is gevoerd. Vooral de ODS, opgericht door de huidige president van de Česká republika, Václav Klaus, moet vele miljoenen hebben gestopt in de campagne. Complete straten zijn blauw gekleurd door hun banners, posters, banieren. Zelfs telefooncellen zijn beplakt met hun kandidaten, waarvan er eentje verdacht veel lijkt op Jan "Potter" Balkenende I, zie hierboven. Andere partijen gingen nog verder en zetten bankjes in als campagnemiddel. Een raar gezicht: lopend door het park zie je oude dametjes keuvelen, leunend tegen afbeeldingen van conservatieve politici. Duizenden reizigers hebben afgelopen weken tegen de hoofden van partijprominenten getrapt, die in de metro tegen de trappen zijn geplakt.

Tot en met januari ben ik hier student aan de Univerzita Karlova, voor Erasmus-studenten de 'Charles University', opgericht in 1348 en daarmee de oudste universiteit van Midden Europa. Beroemde figuren als Franz Kafka en Nikolas Tesla hebben hier flink wat jaren rondgestruind. De universiteit is vergelijkbaar met die in Amsterdam, het ligt verspreid over een oneindig aantal gebouwen in de stad, elk een organisatorisch eilandje op zich.
De meeste van mijn colleges (internationale betrekkingen, geopolitiek, internationaal publiekrecht) volg ik in een kronkelend gebouw, Jinonice, bovenop de heuvels ten westen van de Moldau: hier Het universiteitsgebouw zit in een modern appartementencomplex verweven en heeft een prachtig uitzicht over de bosrijke omgeving en de lager gelegen delen van Praag.


Ik woon echter een uur reizen van Jinonice, aan de meest westelijke rand van de stad, in Hostivař, het Kanaleneiland van Praag, hierzo. Grote goedkope flats herbergen zo'n 500 Erasmus en andere internationale studenten op de oppervlakte van twee voetbalvelden. We leven dicht op elkaar, met 20 man op elke gang, 2 mensen op een kamer, een klein keukentje, maar dat maakt het hier wel heel gezellig. Op mijn gang wonen veel Portugezen en Fransen, wat Italianen, Polen en Grieken en Malin, mijn kamergenoot, is een Schot uit Glasgow. Een impressie:






Elke avond hangen we na thuiskomst op de gang en delen het eten dat er die avond gekookt is. Regelmatig starten we een 'corridor party' op onze verdieping, of die van een ander. Om ons in het gareel te houden, heeft de huismeester diverse briefjes opgehangen, met een bewonderenswaardig hilarische vorm van Czenglish:



Tsjechisch is trouwens een verschrikkelijk moeilijke taal om te spreken. De r in Hostivař, de wijk waar ik woon, spreek je uit als rzj, een soort rollen geluid waarmee veel speeksel gemoeid is. Ingewikkelder nog is Smíchovské nádraží, een metro-station waar ik elke dag langskom. Het komt nog het meest in de buurt van Smiejekofskeh njadrazjie. Veel j's dus op plekken waar een gezonde Hollander er alleen over kan struikelen.

Terug naar de kern van mijn bezoek hier: de studie. Niet al mijn tijd gaat op aan colleges in Jinonice (westpunt van de stad) en reizen naar mijn kamer (in het verre oosten), zonder ooit de binnenstad te zien. Midden in de stad is de prachtige Nationale Bibliotheek, waar hoge leeszalen, eeuwenoude boeken en communistische kaartenbakken geschiedenis ademen. Vanaf negen uur 's ochtends tot tien uur 's avonds kan je daar heerlijk zitten studeren, oude atlassen inkijken, mijmeren en de voorstellingen op de plafonds bewonderen.



Ook in het centrum ligt het 19de eeuwse gebouw voor geografie en geologie, tussen groene brede straten die de heuvel opklimmen. Daar krijg ik de beginselen van demografische analyses uitgelegd in een mini-klasje van 3 uitwisselingsstudenten, elke week begeleid door een andere professor, die enthousiast de basis van zijn deelgebied uitlegt. Intensief, maar inspirerend, en in een geweldig mooi gebouw. Hoge gangen, grote ramen, gouden klokken, enorme planten en houten kasten vol stenen, schelpen en mineralen.




Hoewel het 's avonds erg gezellig kan zijn, en de International Club ter plaatse elke week wel een feest of een filmavond paraat heeft, hebben we met z'n allen wel te geloven aan het Tjechische dagritme. De eerste colleges beginnen om acht uur 's ochtends (= kwart voor zeven de deur uit); rond zevenen is het ook echt spitsuur in de metro. Tsjechen eten over het algemeen uitgebreid warm tussen de middag - ik heb toch liever een broodje. Wat betreft doorwerken heb je twee soorten Tsjechen: ambtenaren stoppen over het algemeen rond een uur of 4 (resulterend in een spits rond half 5), meer ambitieuze Tsjechen (en veel Erasmus-studenten) zijn rond zeven uur 's avonds nog hard aan het werk: om acht uur 's avonds is het daarom weer spits!
Terwijl ik elke dag zo'n 2 uur in het openbaar vervoer doorbreng, beginnen ook andere dingen op te vallen. Op verschillende metrostations graaien mannen in regenjassen en vrouwen in verschoten bloemenjurken tussen het aanbod van de 35CZK-winkels, waar alles precies 35 Tjechische kronen (anderhalve euro) kost. Keukengerei, kleren en zelfs tassen gaan voor een schijntje over te toonbank. Buiten de winkels zie je kleine jongens met een metalen draad behendig de achtergebleven muntjes uit de drankautomaat vissen. Het aantal zwervers op straat is veel groter dan in Amsterdam; hele prullenbakken worden omgekeerd en uitgesorteerd om dat wat nog eetbaar is eruit te vissen


De armoede in Praag is zichtbaar. Hoewel in Tsjechie de welvaart vrij gelijk verdeeld is over de bevolking -de inkomensongelijkheid is er kleiner dan in Nederland of Noorwegen- moeten de mensen aan de onderkant van de samenleving het hier stellen met een minimumloon van zo'n 300 euro, dat is in Nederland toch 1100 euro meer. The Prague Post (de expat-krant) meldt dat 1,5 procent van alle omzet in de supermarken hier verloren gaat aan diefstal. In elke grote super ijsbeert dan ook een bewaker langs alle kassa's en doorzoekt steekproefgewijs de tassen van de klanten.
In de supermarktketen Albert, waarvan er hier een om de hoek zit, schijnt het voornamelijk te gaan om elektrische apparaten, alcohol, zoetigheid en sigaretten die in de tas verdwijnen. In Tesco, een andere grote keten hier verderop, is ook cosmetica niet veilig, zo meldt het bericht. Ook in ons gebouw is de verleiding groot: er schijnt hier 's nachts een man rond te zwerven, die her en der wat eten uit de koelkasten rooft.


Het was niet mijn bedoeling om in mineur te eindigen. Ik heb hier een fantastische tijd en leer heel veel mensen kennen, van universteiten in Porto, Göteborg en op Cyprus, ik praat en feest met studenten uit Canada, Kazachstan en Taiwan. Voor de klas staan enthousiaste, jonge docenten; er zijn veel kleine werkgroepen. De stad is een groot avontuur, er is genoeg te verkennen. Dit wordt absoluut een half jaar om nooit te vergeten!